Zabezpieczenie Drewna Konstrukcyjnego: Dogłębna Analiza Metod i Materiałów dla Długowieczności Budynku

Drewno, jako jeden z najstarszych i najbardziej wszechstronnych materiałów budowlanych, od wieków zachwyca swoją estetyką, właściwościami izolacyjnymi i ekologicznym charakterem. Od majestatycznych więźb dachowych w zabytkowych kościołach po nowoczesne szkielety domów energooszczędnych – jego rola w architekturze jest nie do przecenienia. Jednak ta naturalna doskonałość ma swoją cenę: podatność na czynniki biotyczne, a zwłaszcza na atak szkodników. Właśnie dlatego zabezpieczenie drewna konstrukcyjnego nie jest opcją, a absolutną koniecznością, stanowiącą fundament bezpieczeństwa i trwałości każdego budynku. To proces, który wykracza daleko poza powierzchowne malowanie impregnatem i wymaga dogłębnego zrozumienia zarówno natury samego drewna, jak i biologii jego niszczycieli.

W niniejszym artykule zanurzymy się w świat nauki o drewnie i entomologii stosowanej, aby w pełni zrozumieć, na czym polega skuteczne zabezpieczenie drewna konstrukcyjnego. Nie będziemy skupiać się na doraźnych metodach zwalczania istniejącej inwazji, lecz na strategicznym i wieloetapowym procesie ochrony, który rozpoczyna się już na etapie wyboru materiału w tartaku, a kończy na detalach wykonawczych na placu budowy. Zrozumienie tych zasad to klucz do wznoszenia obiektów, które będą służyć nie tylko nam, ale i przyszłym pokoleniom, opierając się próbie czasu i cichym, lecz nieustępliwym działaniom drewnojadów.

Natura Drewna a Jego Podatność na Atak: Zrozumieć Przeciwnika

 

Aby skutecznie chronić drewno, musimy najpierw zrozumieć, dlaczego jest ono tak atrakcyjnym celem. To, co dla nas jest solidnym materiałem konstrukcyjnym, dla wielu organizmów stanowi bogate źródło pożywienia i idealne schronienie. Klucz do podatności drewna leży w jego budowie chemicznej i anatomicznej oraz w warunkach, w jakich jest eksploatowane.

 

Anatomia Drewna: Stołówka dla Ksylofagów

 

Każdy kawałek drewna to skomplikowana struktura. Z perspektywy szkodników, najważniejszy jest podział na biel i twardziel.

• Biel to zewnętrzna, fizjologicznie aktywna część pnia, która przewodzi wodę i sole mineralne. Jest bogata w skrobię, cukry i białka – substancje odżywcze stanowiące idealną pożywkę dla larw owadów. Dlatego zdecydowana większość szkodników technicznych drewna żeruje właśnie w tej strefie.
• Twardziel to wewnętrzna, martwa część pnia, która pełni funkcje mechaniczne. W procesie twardzielowania komórki drewna zostają nasycone substancjami takimi jak garbniki, żywice czy barwniki. Związki te są toksyczne lub po prostu niestrawne dla większości owadów, czyniąc twardziel naturalnie odporną.

Podstawowymi składnikami ściany komórkowej drewna są celuloza, hemiceluloza i lignina. Owady ksylofagiczne (drewnożerne) posiadają w swoich układach pokarmowych wyspecjalizowane enzymy (lub symbionty produkujące te enzymy), które pozwalają im trawić celulozę i hemicelulozę, czyli główne źródło energii. Lignina, nadająca drewnu sztywność, jest dla większości z nich niestrawna.

 

Krytyczne Czynniki: Wilgotność i Temperatura

 

Nawet najbardziej odżywcze drewno nie zostanie zaatakowane, jeśli nie zostaną spełnione odpowiednie warunki środowiskowe. Dwa z nich mają absolutnie kluczowe znaczenie.

Wilgotność: Jest to najważniejszy pojedynczy czynnik decydujący o ryzyku inwazji. Drewno jest materiałem higroskopijnym, co oznacza, że chłonie i oddaje wodę z otoczenia, dążąc do stanu równowagi.

• Wilgotność progowa dla grzybów: Większość grzybów powodujących rozkład drewna (które często są „pionierami” ułatwiającymi żerowanie owadom) zaczyna się rozwijać, gdy wilgotność drewna przekracza 20-22%.
• Wilgotność dla owadów: Szkodniki techniczne drewna, takie jak spuszczel pospolity, preferują drewno o wilgotności od 10% do 20%, choć są w stanie rozwijać się w szerszym zakresie. Kołatki z kolei często atakują drewno zawilgocone, wcześniej porażone przez grzyby. Skuteczne zabezpieczenie drewna konstrukcyjnego opiera się w dużej mierze na utrzymaniu jego wilgotności na bezpiecznym, niskim poziomie.

Temperatura: Owady są organizmami zmiennocieplnymi, a tempo ich rozwoju jest ściśle zależne od temperatury otoczenia. Ciepłe poddasza, nagrzewające się latem do 40-50°C, stwarzają idealne warunki do szybkiego rozwoju larw spuszczela pospolitego, skracając jego cykl życiowy nawet o połowę. Z kolei chłodne, wilgotne piwnice to środowisko preferowane przez kołatka domowego.

Gatunek ma Znaczenie

 

Naturalna odporność drewna jest cechą gatunkową, wynikającą bezpośrednio z jego budowy chemicznej.

• Drewno podatne: Gatunki iglaste, takie jak sosna i świerk, są ulubionym celem spuszczela pospolitego i wielu innych szkodników. Ich szeroki, bogaty w składniki odżywcze biel czyni je szczególnie narażonymi.
• Drewno odporne: Gatunki twardzielowe, takie jak dąb, modrzew czy akacja, posiadają twardziel nasyconą garbnikami i innymi substancjami, które działają jak naturalny impregnat. Modrzew, dzięki wysokiej zawartości żywic, jest jednym z najtrwalszych europejskich gatunków iglastych.
• Drewno egzotyczne: Gatunki takie jak teak, iroko czy merbau słyną ze swojej wyjątkowej odporności, wynikającej z nasycenia twardzieli krzemionką i olejkami, które są toksyczne dla owadów i grzybów. Zrozumienie tych różnic jest fundamentalne dla planowania trwałego zabezpieczenia drewna konstrukcyjnego.

 

Niewidzialni Niszczyciele: Ekologiczne Spojrzenie na Szkodniki Drewna

 

Zrozumienie, kto dokładnie zagraża drewnu konstrukcyjnemu i jak funkcjonuje w środowisku, jest równie ważne, co znajomość samego materiału. Zamiast tworzyć encyklopedyczną listę gatunków, spojrzymy na nie z perspektywy ekologicznej, dzieląc je na grupy funkcjonalne i analizując ich strategie życiowe. To pozwala lepiej przewidywać zagrożenia i planować zabezpieczenie drewna konstrukcyjnego.

 

Grupy Funkcjonalne Szkodników

 

Nie każdy owad żerujący w drewnie stanowi zagrożenie dla domu. Kluczowe jest rozróżnienie na szkodniki fizjologiczne i techniczne.

• Ksylofagi Fizjologiczne (Szkodniki Pierwotne): To owady atakujące drzewa żywe, osłabione lub świeżo ścięte. Należą do nich m.in. korniki, które żerują w strefie kambium (pomiędzy korą a drewnem). Zazwyczaj giną one w procesie sezonowania i suszenia drewna, gdy jego wilgotność spada. Choć powodują wady techniczne surowca, rzadko stanowią bezpośrednie zagrożenie dla wysuszonego drewna budowlanego. Wyjątkiem może być sytuacja, gdy do budowy użyto świeżego, nieokorowanego drewna z lasu.
• Ksylofagi Techniczne (Szkodniki Wtórne): To nasi główni przeciwnicy. Ta grupa owadów przystosowała się do żerowania w drewnie przetworzonym, powietrzno-suchym, które znajduje się w budynkach. To właśnie przed nimi ma chronić zabezpieczenie drewna konstrukcyjnego. Najważniejsi przedstawiciele to:
  • Spuszczel Pospolity (Hylotrupes bajulus): Prawdziwy król poddaszy i cichy niszczyciel więźb dachowych. Jego larwy specjalizują się w drewnie iglastym (głównie sosna, świerk, jodła). Preferuje miejsca ciepłe i nasłonecznione. Jego cykl rozwojowy jest bardzo długi (od 2 do nawet 10-12 lat), co oznacza, że przez wiele lat może niszczyć konstrukcję w całkowitej ciszy, a jedynym słyszalnym objawem jest charakterystyczne skrobanie larw w ciepłe, letnie noce.
  • Kołatki (rodzina Anobiidae): W tej grupie prym wiedzie kołatek domowy (Anobium punctatum). W przeciwieństwie do spuszczela, preferuje drewno chłodniejsze i wilgotniejsze, często już lekko zagrzybione. Atakuje zarówno drewno iglaste, jak i liściaste. Jest częstym gościem w piwnicach, na parterach starych budynków, w meblach czy ramach obrazów. Jego obecność zdradzają charakterystyczne okrągłe otwory wylotowe o średnicy 1-2 mm i wysypująca się z nich mączka drzewna.
  • Miazgowce (rodzina Lyctidae): To specjaliści od drewna liściastego o dużej zawartości skrobi, a konkretnie od jego bielu. Miazgowiec parkietowiec (Lyctus linearis) jest częstym problemem w dębowych parkietach, ramach czy elementach mebli. Niszczą drewno do tego stopnia, że zamieniają je w pył, pozostawiając jedynie cienką warstewkę zewnętrzną.

 

Jak Szkodniki „Znajdują” Dom?

 

Inwazja rzadko jest wynikiem zmasowanego ataku z zewnątrz. Najczęściej sami, nieświadomie, stwarzamy owadom drogę do zasiedlenia.

• Chemoatrakcja: Samice w okresie rójki (lotu godowego) lokalizują odpowiednie miejsce do złożenia jaj, kierując się zapachem lotnych związków organicznych wydzielanych przez drewno, zwłaszcza świeże, iglaste.
• Przypadkowe Zasiedlenie: Jest to najczęstsza droga infekcji. Kupno używanych mebli, ram, a przede wszystkim użycie do budowy lub remontu drewna z niepewnego źródła (np. z rozbiórki innego budynku) to proszenie się o kłopoty. Nawet składowane w pobliżu domu drewno opałowe może być rezerwuarem szkodników.
• Rójka: Dorosłe osobniki opuszczające zaatakowane drewno mogą przemieszczać się na niewielkie odległości i zasiedlać kolejne drewniane elementy w tym samym budynku. Spuszczel opuszczający więźbę dachową może bez problemu zaatakować drewnianą stolarkę okienną na tym samym poddaszu. Dlatego tak ważne jest kompleksowe podejście do zabezpieczenia drewna konstrukcyjnego w całym obiekcie.

 

Metody Pierwotnego Zabezpieczenia Drewna: Pierwsza Linia Obrony

 

Najskuteczniejsza walka to ta, której nie trzeba było w ogóle podejmować. Prewencja i ochrona pierwotna, zastosowana jeszcze przed wbudowaniem drewna w konstrukcję, jest najtańszym i najbardziej efektywnym sposobem na zapewnienie mu długowieczności. Prawidłowe zabezpieczenie drewna konstrukcyjnego na tym etapie to inwestycja, która zwraca się wielokrotnie.

 

Suszenie Techniczne (Komorowe)

 

Jest to absolutnie fundamentalny i najważniejszy proces przygotowania drewna do celów budowlanych. Świeżo ścięte drewno ma wilgotność przekraczającą 50-60%, co czyni je niezdatnym do użytku i ekstremalnie podatnym na atak grzybów i owadów. Suszenie w specjalnych komorach (suszarniach) pozwala na kontrolowane obniżenie wilgotności do pożądanego poziomu (dla drewna konstrukcyjnego jest to zazwyczaj 15-18%). Ale to nie wszystko.

• Sterylizacja Termiczna: Kluczowym elementem procesu jest faza, w której temperatura wewnątrz komory jest podnoszona do poziomu co najmniej 56°C (a często powyżej 60°C) i utrzymywana przez określony czas. Taka temperatura jest zabójcza dla wszystkich form rozwojowych owadów – jaj, larw, poczwarek i osobników dorosłych. Drewno opuszczające suszarnię jest więc sterylne.
• Stworzenie Niesprzyjających Warunków: Obniżenie wilgotności poniżej 20% sprawia, że drewno staje się „niejadalne” dla grzybów rozkładu i znacznie mniej atrakcyjne dla owadów. To podstawowy, niechemiczny filar zabezpieczenia drewna konstrukcyjnego.

 

Selekcja i Obróbka Mechaniczna

 

Diabeł tkwi w szczegółach. Odpowiednia obróbka tarcicy może znacząco utrudnić szkodnikom zadanie.

• Wybór Odpowiedniego Surowca: W miarę możliwości, do produkcji elementów konstrukcyjnych powinno się używać drewna twardzielowego, które jest naturalnie odporne. Chociaż często jest to trudne i kosztowne, świadoma selekcja materiału ma ogromne znaczenie.
• Okorowanie: Kora jest miejscem, gdzie wiele szkodników składa jaja. Jej usunięcie to prosty, ale bardzo ważny zabieg prewencyjny.
• Struganie Czterostronne i Fazowanie Krawędzi: Samice owadów, jak np. spuszczela, poszukują do złożenia jaj naturalnych pęknięć, szczelin i chropowatości na powierzchni drewna. Gładka, oheblowana powierzchnia znacząco to utrudnia. Dodatkowe fazowanie (ścięcie) ostrych krawędzi eliminuje kolejne potencjalne miejsca dla jaj.

 

Impregnacja Przemysłowa: Tarcza Ochronna

 

Gdy metody mechaniczne i termiczne to za mało, z pomocą przychodzi chemia. Impregnacja to proces nasycania drewna specjalnymi środkami (impregnatami), które czynią je toksycznym lub niestrawnym dla szkodników i grzybów. Należy jednak stanowczo odróżnić powierzchowne malowanie pędzlem na budowie od profesjonalnych metod przemysłowych.

• Metoda Próżniowo-Ciśnieniowa (Autoklaw): To absolutny złoty standard, jeśli chodzi o głębokie i trwałe zabezpieczenie drewna konstrukcyjnego. Proces odbywa się w specjalnym cylindrze (autoklawie) i przebiega w kilku etapach:
  1. Próżnia Wstępna: Z komory i z komórek drewna odsysane jest powietrze.
  2. Napełnianie: Autoklaw jest zalewany wodnym roztworem impregnatu.
  3. Faza Ciśnienia: W komorze wytwarzane jest wysokie ciśnienie (8-12 bar), które „wciska” środek ochronny głęboko w strukturę drewna.
  4. Próżnia Końcowa: Odsysany jest nadmiar impregnatu z powierzchni, który wraca do zbiornika. Dzięki tej metodzie uzyskuje się pełne przesycenie strefy bielu, tworząc barierę nie do przejścia dla szkodników. Takie zabezpieczenie drewna konstrukcyjnego jest najpewniejszą gwarancją spokoju na lata.
• Metoda Zanurzeniowa: Polega na kilkugodzinnej lub kilkudniowej kąpieli drewna w wannach z impregnatem. Penetracja środka jest znacznie płytsza niż w metodzie ciśnieniowej (zwykle kilka milimetrów), ale wciąż o wiele skuteczniejsza niż malowanie. Jest to metoda stosowana dla elementów o mniejszym stopniu zagrożenia.

Wybór metody i środka zależy od tzw. klasy użytkowania drewna, która definiuje, na jakie warunki będzie ono narażone (od drewna wewnątrz, pod dachem, po drewno mające stały kontakt z gruntem i wodą).

 

Chemia w Służbie Drewna: Przegląd Substancji Ochronnych

 

Środki do impregnacji drewna to zaawansowane preparaty chemiczne, których zadaniem jest działanie biobójcze (w stosunku do grzybów i owadów) przy jednoczesnej jak najmniejszej szkodliwości dla ludzi i środowiska po utrwaleniu się w drewnie. Wybór odpowiedniego produktu to kluczowy element skutecznego zabezpieczenia drewna konstrukcyjnego. Zrozumienie, co znajduje się w tych preparatach, pozwala dokonać świadomego wyboru.

 

Rodzaje Impregnatów na Bazie Wodnej

 

Nowoczesne, profesjonalne impregnaty stosowane w metodach ciśnieniowych to najczęściej preparaty na bazie wody, które są bezpieczniejsze w aplikacji i mniej uciążliwe dla środowiska niż dawne środki rozpuszczalnikowe czy olejowe (jak np. rakotwórczy kreozot).

• Związki Boru (Borany): To jedne z najstarszych i wciąż bardzo skutecznych substancji. Bor jest pierwiastkiem, który w odpowiednim stężeniu jest toksyczny dla owadów (działa jak trucizna żołądkowa) i grzybów (hamuje ich procesy metaboliczne).
  • Zalety: Bardzo wysoka skuteczność biobójcza, niska toksyczność dla ssaków, bezbarwność, brak zapachu, zdolność do dyfuzji w głąb drewna, nawet tego o wyższej wilgotności.
  • Wady: Są łatwo wymywalne przez wodę (wypłukiwalne). Oznacza to, że mogą być stosowane wyłącznie do drewna, które nie będzie narażone na opady atmosferyczne (klasy użytkowania 1 i 2), czyli np. do więźby dachowej pod szczelnym pokryciem. Jest to popularny wybór dla zabezpieczenia drewna konstrukcyjnego wewnątrz budynków.
• Związki Miedzi i Azoli Organicznych: To obecnie najpopularniejsza grupa nowoczesnych impregnatów, często występująca pod handlowymi nazwami jak Tanalith E czy Wolmanit. Bazują one na synergicznym działaniu związków miedzi (które są silnym fungicydem) i organicznych biocydów z grupy azoli (np. tebukonazol, propikonazol), które doskonale zwalczają owady.
  • Zalety: Po wniknięciu w drewno ulegają procesowi fiksacji, czyli trwale wiążą się z jego strukturą chemiczną, stając się niewymywalne. Dzięki temu idealnie nadają się do ochrony drewna na zewnątrz, a nawet w kontakcie z gruntem (klasy 3 i 4). Nadają drewnu charakterystyczny zielonkawy lub brązowy kolor.
  • Wady: Wymagają profesjonalnej aplikacji ciśnieniowej dla pełnej skuteczności.
• Związki Czwartorzędowe Amoniowe (QUATs/DDAC): Często stosowane jako uzupełnienie związków miedzi, wzmacniające ich działanie owadobójcze. Same również posiadają właściwości biobójcze. To ważny składnik w kompleksowym zabezpieczeniu drewna konstrukcyjnego.

 

Naturalne Alternatywy i Ich Ograniczenia

 

Na rynku pojawia się coraz więcej produktów określanych jako „ekologiczne”. Warto jednak podchodzić do nich z dużą dozą ostrożności, jeśli chodzi o ochronę kluczowych elementów konstrukcyjnych.

• Oleje (np. lniany, tungowy): Głównym zadaniem olejowania jest zabezpieczenie drewna przed wnikaniem wody i promieniowaniem UV. Oleje tworzą hydrofobową barierę i pogłębiają kolor drewna. Ich działanie owadobójcze i grzybobójcze jest jednak bardzo ograniczone. Mogą spowolnić rozwój szkodników, utrudniając im penetrację, ale nie stanowią dla nich skutecznej trucizny. Nie jest to metoda zalecana jako jedyne zabezpieczenie drewna konstrukcyjnego.
• Szkło Wodne (krzemian sodu/potasu): To roztwór, który po nałożeniu na drewno i odparowaniu wody tworzy w jego porach twardą, szklistą strukturę z krzemionki. Proces ten, zwany mineralizacją, fizycznie blokuje dostęp szkodnikom i utrudnia rozwój grzybów. Jest to metoda nietoksyczna i zwiększająca ognioodporność drewna, jednak jej skuteczność w długim terminie i przy dynamicznych obciążeniach konstrukcji bywa przedmiotem dyskusji.

 

Błędy Projektowe i Wykonawcze: Jak Nieświadomie Zaprosić Szkodniki do Domu

 

Nawet najlepiej zaimpregnowane drewno może ulec degradacji, jeśli zostanie wbudowane w sposób, który tworzy idealne warunki do rozwoju szkodników. Błędy popełnione na etapie projektowania i budowy mogą zniweczyć cały wysiłek włożony w chemiczną ochronę materiału. Świadome unikanie tych pułapek to forma pasywnego, ale niezwykle skutecznego zabezpieczenia drewna konstrukcyjnego.

Najczęstsze Błędy Budowlane

Architekci i wykonawcy, poprzez swoje decyzje, mają ogromny wpływ na mikroklimat panujący wewnątrz konstrukcji budynku. Oto błędy, które najczęściej prowadzą do problemów:

• Brak lub Niewłaściwa Wentylacja Dachu: To błąd numer jeden, prowadzący do problemów ze spuszczelem pospolitym. Zamknięta, pozbawiona przepływu powietrza przestrzeń poddasza w lecie zamienia się w inkubator. Nagrzane od słońca pokrycie dachowe podnosi temperaturę, a brak wentylacji prowadzi do kondensacji pary wodnej. Ciepło i okresowo podwyższona wilgotność to wymarzone warunki dla rozwoju larw. Prawidłowo wykonana szczelina wentylacyjna między ociepleniem a deskowaniem lub membraną jest absolutnie kluczowa.
• Bezpośredni Kontakt Drewna z Gruntem lub Murem: Belki stropowe, legary podłogowe czy słupy oparte bezpośrednio na wilgotnym fundamencie lub zagłębione w gruncie to prosta droga do katastrofy. Drewno będzie „podciągać” wilgoć kapilarnie, a jego wilgotność stale będzie przekraczać próg bezpieczeństwa 20%. Taki element jest skazany na atak grzybów i kołatków. Zawsze należy stosować izolacje poziome (np. z papy) i zachowywać dystans między drewnem a potencjalnym źródłem wilgoci.
• Mostki Termiczne: To miejsca w przegrodzie budowlanej, gdzie izolacja jest przerwana lub osłabiona (np. wokół okien dachowych, w miejscach przebicia dachu przez komin). W zimie, w tych chłodniejszych punktach, dochodzi do wykraplania się pary wodnej z ciepłego powietrza wewnątrz domu. Permanentnie zawilgocone drewno w tych okolicach to zaproszenie dla grzybów i owadów.
• Nieszczelności Pokrycia Dachowego i Rynien: Nawet niewielkie, chroniczne przecieki są jak kroplówka nawadniająca drewnianą konstrukcję. Regularne przeglądy dachu i systemu rynnowego to tania i skuteczna forma prewencji.
• Stosowanie „Mokrego” Drewna: Użycie do budowy więźby dachowej drewna niesezonowanego i niesuszonego komorowo, o wysokiej wilgotności początkowej, to proszenie się o kłopoty. Takie drewno będzie oddawać wilgoć przez lata, tworząc warunki dla grzybów, a także będzie podatne na odkształcenia i pęknięcia, które ułatwią owadom składanie jaj. Profesjonalne zabezpieczenie drewna konstrukcyjnego zawsze zaczyna się od użycia suchego materiału.

 

Podsumowanie: Zintegrowane Podejście do Ochrony Drewna

 

Jak widać na przestrzeni tej analizy, ochrona drewna przed szkodnikami to zagadnienie złożone i wielowymiarowe. Nie istnieje jeden cudowny środek czy pojedyncza czynność, która rozwiąże problem w stu procentach. Skuteczność leży w zintegrowanym podejściu, które łączy w sobie wiedzę z zakresu materiałoznawstwa, biologii i fizyki budowli.

Prawidłowe zabezpieczenie drewna konstrukcyjnego to proces, który można przedstawić jako łańcuch następujących po sobie, równie ważnych ogniw:

1. Świadomy wybór odpowiedniego gatunku drewna i selekcja surowca o jak najmniejszym udziale bielu.
2. Kluczowy proces suszenia komorowego, który sterylizuje drewno i obniża jego wilgotność do bezpiecznego poziomu.
3. Dodatkowa obróbka mechaniczna (struganie, fazowanie), która utrudnia owadom składanie jaj.
4. Głęboka impregnacja przemysłowa (najlepiej próżniowo-ciśnieniowa), tworząca trwałą barierę chemiczną, dobraną do klasy użytkowania drewna.
5. Przemyślany projekt architektoniczny i staranne wykonawstwo, które eliminuje mostki termiczne, zapewnia wentylację i chroni drewno przed kontaktem z wodą.

Tylko połączenie tych wszystkich elementów daje nam pewność, że drewniana konstrukcja naszego domu pozostanie solidna i bezpieczna przez dziesięciolecia. Inwestycja w jakość na każdym z tych etapów jest najrozsądniejszą decyzją, jaką może podjąć budujący. To dowód na to, że prawdziwa mądrość budowlana polega nie na walce z problemami, ale na umiejętnym zapobieganiu ich powstawaniu.