Czym są termity? – owady społeczne
Termity (Isoptera) to rząd owadów społecznych z podgromady uskrzydlonych. Dosłowne tłumaczenie łacińskiej nazwy termitów oznacza równoskrzydłe owady dorosłe. Termity klasyfikowane są jako odrębna od karaczanów grupa owadów niemniej są z nimi blisko spokrewnione. Termity to wyjątkowo stara grupa zwierząt. Po raz pierwszy pojawiły się w permie lub w karbonie.
Żerowanie termitów – recykling drewna
Termity to zwierzęta roślinożerne. Żywią się martwymi roślinami na różnych poziomach rozkładu. Najważniejszym składnikiem diety większości gatunków termitów jest rozkładające się drewno i znajdująca się w nim celuloza. Badania nad preferencjami żywieniowymi termitów wykazały, że termity w pierwszej kolejności spożywają czystą, luźna celulozę, a w dopiero później po kolei: bibułę, papier, tekturę, miękkie drewno i twarde drewno. Ze względu na swój udział w recyklingu drewna termity mają duże znaczenie ekologiczne w ekosystemach w których występują. W trawieniu celulozy i wchłonięciu substancji powstających podczas jej trawienia pomagają termitom symbiotyczne pierwotniaki i inne mikroorganizmy znajdujące się w ich wnętrzach. Różnego rodzaju lasy wykazują się różnymi poziomami podatności na ataki termitów. Różnice te wynikają między innymi z wilgotności, twardości drewna, zawartość żywicy i ligniny. Preferencje co do wilgotności, twardości drewna i innych parametrów uzależnione są od gatunku termitów. Niektóre spośród gatunków termitów prowadzą działania które można określić jako rolnictwo lub ogrodnictwo.
Jeden z gatunków termitów hoduje grzyby na własnych odchodach. Gdy grzyby są spożywane przez termity ich zarodniki przechodzą nieuszkodzone przez jelita termitów i kończą swój cykl rozwojowy w świeżych odchodach tych zwierząt. Badania naukowe sugerują, że tego typu działalność rolnicza prowadzona jest przez termity co najmniej od dziesiątków milionów lat. Szacuje się, że termity odpowiadają za przetwarzanie 90 % drewna znajdującego się na sawannach. W zależności od nawyków żywieniowych termity dzielone są na termity wyższe i termity niższe. Termity niższe żywią się głównie drewnem. Drewno to materiał wyjątkowo trudny do strawienia w związku z tym termity preferują łatwiejsze do strawienia drewno zagrzybione. Zaletą drewna zagrzybionego jest też duża ilość białka zawarta w grzybach. W diecie termitów wyższych znajdują się różnego rodzaju produkty w tym między innymi odchody, próchnica traw, korzenie i liście. Jelita termitów niższych zawierają wiele gatunków bakterii i pierwotniaków, a jelita termitów wyższych zawierają jedynie kilka gatunków bakterii i żadnych gatunków pierwotniaków. Niektóre spośród termitów odżywiają się drewnem w którym żyją, a inne zbierają pokarm znajdujący się w pobliżu ich gniazd.
Występowanie termitów
Termity odniosły ogromny sukces w przyrodzie. Występują na terenie niemal całej kuli ziemskiej z wyjątkiem Antarktydy. Najwięcej gatunków termitów występuje w Ameryce Południowej, Azji i Afryce. W Australii występuje 360 gatunków termitów z których żaden nie występuje poza tym kontynentem. W Ameryce Północnej występuje jedynie 50 gatunków termitów. Jeszcze mniej bo jedynie 10 gatunków termitów występuje w Europie. Ze względu na miejsca w których występują możemy wyróżnić trzy rodzaje termitów: wilgotne, suche i podziemne.
Morfologia termitów
Termity mają najczęściej od 4 do 11 milimetrów długości. Termity mają gryzący aparat gębowy. Większość termitów jest ślepa. Jedynie niektóre gatunki termitów mają złożone oczy, które umożliwiają im odróżnianie światła słonecznego od światła księżyca. Termity poruszają się głównie pieszo. Robotnicy i żołnierze termitów w ogóle nie posiadają skrzydeł, a królowe i królowie używają ich jedynie przez krótki czas.
Podział na kasty – życie społeczne
Termity to zwierzęta kastowe. Termity pod względem struktury społecznej przypominają mrówki, ale nie są z nimi spokrewnione. Powstanie podobnej do mrówek struktury społecznej wśród termitów nastąpiło na skutek konwergencji.
Wyróżnia się trzy główne kasty termitów. Kasta reprodukcyjna obejmuje samicę i samca czyli króla i królową jak również wspomagające rozwój kolonii płciowe formy pierwszego i kolejnych stopni Trzecia kasta składa się z żołnierzy. Ciekawym zjawiskiem jest to, że w pewnych warunkach robotnice i robotnicy mogą przekształcić się w formy płciowe. Możliwa jest też sytuacja odwrotna. Czas życia typowej robotnicy waha się od 1 roku do 4 lat.
Największą kastę stanowią robotnicy i robotnice wykonujące większość prac począwszy od karmienia larw aż po budowę i zabudowę kanałów komunikacyjnych i dostarczanie pokarmu. W przypadku niektórych spośród gatunków termitów nie doszło do wykształcenia się kasty robotników, a zadania zazwyczaj wykonywane przez przedstawicieli tej kasty wykonywane są przez młode osobniki dorosłe należące do innych kast.
Kasta żołnierzy to kasa wyspecjalizowana w obronie kolonii i posiadająca ciało przystosowane do wykonywania tego typu zadań. W przypadku wielu gatunków specjalizacja w celu wykonywania zadań obronnych posunięta jest na tyle daleko, że żołnierze nie mogą samodzielnie pobierać pokarmu, lecz są karmione przez robotnice.
Termity często porównywane są do mrówek niemniej nie są z nimi spokrewnione w związku z czym różnice pomiędzy termitami, a mrówkami są dużo większe niż może się wydawać osobom nie są zaznajomione z entomologią. Młode osobniki termitów pod względem wyglądu przypominają dorosłe termity, ale nie posiadają wyspecjalizowanej budowy ciała umożliwiającej przypisanie ich do jakiejkolwiek kasty. Jedną z najbardziej charakterystycznych różnic pomiędzy termitami, a mrówkami jest fakt, że u termitów robotnikami mogą być zarówno samce jak i samice choć w przypadku niektórych gatunków zadania wykonywane przez samce i samice mogą się znacząco różnić pomiędzy sobą. Również pod względem cyklu rozwojowego termity w znaczącym stopniu różnią się od mrówek. Cykl rozwojowy termitów składa się z trzech etapów: jaja, nimfy i postaci dorosłych. Nimfy termitów pod względem wyglądu przypominają postaci dorosłe.
Rozwój termitów
Długość cyklu rozwojowego termitów uzależniona jest od temperatury i liczebności populacji kolonii. Życie społeczne termitów i ich rozwój w dużym stopniu regulowane są przez feromony. Król i królowa termitów łączą się ze sobą podczas lotu godowego. Po locie godowym wyszukują miejsce odpowiednie do założenia kolonii. Po znalezieniu odpowiedniego miejsca wykopują komorę i zamykają wejście do niej. Kopulacja pary królewskiej następuje dopiero w tej wykopanej przez króla i królową komorze. Para królewska nigdy więcej nie wychodzi ze swojej komory i spędza w niej całe swoje życie. Czas w którym odbywa się lot godowy termitów uzależniony jest od ich gatunku, wilgotności, opadów i prędkości wiatru. Liczba termitów w gnieździe znacząco różni się w zależności od ich gatunku. Może ich być od 100 do nawet miliona.
W początkowym okresie rozwoju kolonii królowa składa od 10 do 20 jajek dziennie, ale z czasem ich ilość wzrasta do nawet 40000 jaj dziennie. Wraz ze zwiększoną produkcją jaj zmniejsza się możliwość poruszania się samicy i zwiększają się rozmiary ciała królowej, która może zwiększyć długość i szerokość swojego ciała nawet kilkukrotnie w stosunku do wartości z dnia lotu godowego. Nieznacznie zwiększają się również rozmiar ciała samca. Król i królowa termitów kopulują ze sobą przez całe swoje trwające kilkadziesiąt lat życie. Pod tym względem istnieje ogromna różnica pomiędzy zachowaniem mrówek, a zachowaniem termitów. W przypadku mrówek królowa kopuluje tylko raz w ciągu swojego życia i przechowuje niezbędne jej do rozmnażania się nasienie przez całe swoje życie. Jeśli królowa umrze król termitów zaczyna wydzielać feromony sprzyjające rozwojowi zastępczych królowych.
Wrogowie termitów – mrówkojady
Termity są bardzo liczne w związku z czym stanowią ważny element łańcucha pokarmowego. Spożywane są one między innymi przez liczne gatunki stawonogów (mrówki, pszczoły, karaluchy, pająki, skorpiony, świerszcze),płazów, gadów, ptaków i ssaków. Istnieje wiele gatunków zwierząt, dla których głównym pokarmem są termity. Jednym z najbardziej znanych spośród tych zwierząt jest mrówkojad. Mrówkojad jest owadożernym ssakiem wyspecjalizowanym zwłaszcza w jedzeniu termitów, a nie mrówek jak wskazuje na to jego Polska nazwa. Mrówkojad lokalizuje termity przy pomocy słuchu. Wykrywa również zapach wydzielany przez żołnierzy termitów. Pojedynczy mrówkojad może zjeść tysiące termitów w ciągu jednej nocy. W wyciąganiu termitów z termitier pomaga mrówkojadowi długi, lepki język. Termity jedzone są również przez szympansy, które opracowały specjalistyczne narzędzia ułatwiające wyciąganie termitów z ich gniazd.
Największym wrogiem termitów są mrówki. Niektóre spośród gatunków mrówek specjalizują się w zwalczaniu termitów. Termity atakowane są przez pasożyty rzadziej niż pszczoły niemniej ilość pasożytów termitów nie jest mała. Do pasożytów termitów należą różne gatunki much, roztoczy i nicieni. Atak pasożytów może doprowadzić nawet do przeniesienia się kolonii termitów w inne miejsce. Niebezpieczeństwo ze strony pasożytów jest większe w przypadku kolonii obciążonych dużym poziomem stresu. Poważnym wrogiem termitów są również inne termity. Konkurencja pomiędzy koloniami termitów często prowadzi do walk pomiędzy nimi. Walki pomiędzy termitami często prowadzą do zgonów i zmian wielkości terytoriów na których żerują przedstawiciele kolonii.
Metody komunikowania się termitów
Większość termitów jest niewidomych, dlatego komunikacja pomiędzy termitami najczęściej odbywa się poprzez substancje chemiczne zwane feromonami. Termity komunikują się miedzy sobą przy pomocy wielu rodzajów feromonów w tym miedzy innymi przy pomocy feromonów alarmowych, szlakowych i seksualnych.
Związki termitów z innymi zwierzętami
Istnieją gatunki chrząszczy, które potrafią udawać termity dzięki skopiowaniu ich biosyntezy. Pozwala to im żyć w koloniach termitów. Niektóre gatunki mrówek łapią termity i przechowują ja jako żywe źródło pożywienia. Ataki mające na celu zdobycie jaj termitów, lub porwanie termitów mogą być przeprowadzane za równo przez grupy mrówek jak i przez pojedyncze osobniki tych zwierząt.
Niemniej istnieją również gatunki termitów współdziałające z mrówkami w celu obrony przed innymi gatunkami mrówek. Mrówki często żyją w zajętych lub opuszczonych kopcach termitów. Znane są również rzadkie przypadki życia termitów wewnątrz kolonii mrówek. Niektóre gatunki bezkręgowców w tym między innymi chrząszczy, gąsienic, much i mszyc są termitofilami. Termitofile mieszkają wewnątrz kolonii termitów i nie potrafią przetrwać samodzielnie. Wiele gatunków roślin rozwinęło skuteczne zabezpieczenia przeciwko termitom. Mechanizmy te najczęściej rozwijają się dopiero po osiągnięciu przez rośliny określonego wieku dlatego młode rośliny często wymagają dodatkowej ochrony przed termitami, którą uzyskują poprzez wydzielanie specjalnych substancji zmniejszających zdolność termitów do trawienia celulozy substancji chemicznych do swoich ścian komórkowych. Ekstrakty z roślin wykorzystywane są do produkcji farb chroniących budynki przed termitami.
Gniazda i kopce termitów
Wielkość kolonii termitów jest niezwykle zróżnicowana. Mogą one liczyć od kilkuset do kilku milionów osobników. Gniazda termitów można podzielić na trzy podstawowe grupy:
- Gniazda podziemne (znajdujące się całkowicie pod ziemią),
- gniazda wystające nad powierzchnie gleby znane też jako kopce. Kopce wykonywane są z ziemi i błota
- gniazda nadziemne, znajdują się nad ziemią, ale połączone są z ziemią za pomocą rur schronowych.
Gniazda termitów pełnią wiele funkcji. Zapewniają termitom przestrzeń życiową i schronienie przed drapieżnikami.
Większość termitów zamieszkuje w podziemnych koloniach, a nie w gniazdach wielofunkcyjnych lub kopcach. Głównym materiałem wykorzystywanym przez termity do produkcji gniazd są ich odchody. Właściwości odchodów termitów sprawiają, ze doskonale sprawdzają się one w tym charakterze. Gniazda termitów często budowane są również z częściowo strawionego materiału roślinnego. Oraz gleby, która często stosowana jest jako materiał budowlany w gniazdach podziemnych. Nie wszystkie gniazda termitów są widoczne na pierwszy rzut oka. Zwłaszcza w lasach tropikalnych wiele gniazd znajduje się pod ziemią.
Gniazda i kopce chronią miękkie ciała termitów przed wysuszeniem, patogennymi, drapieżnikami i pasożytami. Najbardziej złożone kopce termitów mogą osiągać wielkość nawet 8-9 metrów. Najwyższy kopiec jaki odnaleziono miał 12,8 metra wysokości. Znajdował się on w Demokratycznej Republice Konga.
Szkody wywoływane przez termity – termity drewniane
Termity w domu a także w obiektach mogą wyrządzić znaczne szkody w niezabezpieczonych budynkach i innych drewnianych konstrukcjach. Ich przyzwyczajenie do ukrywania się często powoduje, że ich obecność nie jest wykrywana, dopóki drewno nie zostanie poważnie uszkodzone, pozostawiając cienką warstwę chroniącą przed warunkami zewnętrznymi. Spośród 3,106 znanych gatunków termitów, tylko 183 gatunki powodują szkody. 83 gatunki termitów powodują znaczne uszkodzenia konstrukcji drewnianych. W Ameryce Północnej za szkodniki uważa się 9 gatunków termitów, w Australii 16 gatunków, na subkontynencie indyjskim 26 gatunków, a w Afryce 24 gatunki termitów. Termity występują głównie na terenach ciepłych, ale kolonie mogą powstawać też w ogrzewanych budynkach znajdujących się na zimniejszych terenach. Termity uszkadzają budynki i rośliny żywnościowe. Zdarza się, że termity atakują szybko rosnące drzewa, ale zazwyczaj nie atakują żywych roślin.
Do ataków termitów na żywe rośliny najczęściej dochodzi w czasie suszy. Termity powodują poważne szkody gospodarcze. W samych Stanach Zjednoczonych straty powodowane przez termity wynoszą 1,5 miliarda dolarów rocznie. Termity wywołują poważne straty w rolnictwie zwłaszcza we wschodniej Afryce gdzie straty powodowane przez te zwierzęta mogą sięgać nawet 100%. Termity mogą uszkadzać wiele gatunków roślin w tym między innymi eukaliptus, ryż górski, trzcinę cukrową, sosnę, uprawy bawełny, drzewa owocowe, kukurydzę, orzeszki ziemne, soję i warzywa. Kopce korników utrudniają też działalność rolniczą poprzez zagradzanie drogi maszynom rolniczym. Z drugiej strony działalność rolników może być korzystna dla rolników ponieważ przyczyniają się one do zwiększenia zawartości azotu w glebie. Termity są głównym źródłem metanu będącego gazem cieplarnianym. Odpowiadają one za 11 % produkcji tego gazu. Metan powszechnie uważany jest za jeden z najważniejszych gazów cieplarnianych.
Ciekawostki o termitach – wykorzystywanie termitów jako pokarmu
W wielu miejscach na świecie termity wykorzystywane są jako pokarm dla ludzi lub zwierząt domowych. Szczególnie powszechne jest to w krajach rozwijających się. W niektórych spośród występujących na świecie kultur korniki są jednym ze składników diety. Termity zawierają duże ilości białka. W ostatnich latach obserwowany jest wzrost popularności termitów jako produkty żywnościowego.
Termity są konsumowane przez ludzi należących do różnych kultur z wielu miejsc świata. Za szczególny, choć trudny do zdobycia przysmak uważana jest królowa i król termitów. Termity są bogatym źródłem białka i tłuszczu. Po ugotowaniu mają one przyjemny, orzechowy smak. Termity przeznaczone do spożycia łapane są przede wszystkim w trakcie lotu godowego. Ponieważ termity są bogate w tłuszcz do ich przyrządzania nie jest potrzebny olej. Termity spożywane są najczęściej w okresie gdy plony z poprzedniego roku już się skończyły, a nowe plony jeszcze nie urosły. Termity spożywane są głównie w Afryce. Ze względu na duży udział termitów w diecie plemion łowiecko-zbierackich Afryki bywają one nazywane „buszmeńskim ryżem”. Poza Afryką termity spożywane są lokalnie w Azji, Ameryce północnej i Ameryce Południowej.
Jeśli zauważamy, że w naszym drewnie znajdują się wydrążone przez owady dziury, wysypuje się z nich mączka drzewna lub słyszymy w nim dźwięki owadów czasami mówimy, że mamy w nich termity. Jest to oczywiście błędne ponieważ termity nie występują w Polsce.